Στις 8 Φεβρουαρίου του 1921, στο Ντιτρόβ της Ρωσίας, άφησε την τελευταία του πνοή ο πρίγκιπας Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν. Με προσωπική εντολή του Λένιν, δόθηκε άδεια να οργανωθεί από τους συντρόφους του μία μεγαλοπρεπής –κυρίως λόγω του αριθμού των συγκεντρωθέντων– κηδεία.
Στη μονή Νοβεντέβιτσι, όπου ενταφιάστηκε, πραγματοποιήθηκε η τελευταία, ως σήμερα, μαζική σύναξη αναρχικών στη Ρωσία. Αποχαιρετούσαν την πέτρα πάνω στην οποία στηρίχθηκε η αναρχική σκέψη. Αποχαιρετούσαν έναν φιλόσοφο και επαναστάτη που επέδειξε μοναδική συνέπεια έργων και λόγων σε όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Ο πρίγκιπας Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν γεννήθηκε στις 9 Δεκεμβρίου του 1842 στη Μόσχα. Κι έμελλε να ζήσει μια ευτυχισμένη ζωή, με τον τρόπο που ο ίδιος όριζε την ευτυχία. ΄Ηταν απλός ο ορισμός: να κατορθώσεις, σε όλη σου τη ζωή, να μην κουνήσεις ρούπι από τις αρχές σου, όποιο κι αν είναι το κόστος. Οι φιλοσοφικές απόψεις που κατέθεσε, στηρίζοντάς τες με τη ζωή του, «ξεχάστηκαν» υποχρεωτικά στην πατρίδα του και πολεμήθηκαν σε όλες τις χώρες της Δύσης. ΄Εζησαν για λίγο στην Καταλονία της δεκαετίας του 1930 για να «δολοφονηθούν» με την αγαστή βοήθεια των «συντρόφων μαρξιστών».
Η αναγέννηση του αναρχικού κινήματος μετά τη δεκαετία του 1960, έφερε και πάλι στο προσκήνιο το φιλοσοφικό του έργο, μαζί με το έργο του «αδελφού πνεύματός» του, του άλλου Πέτρου, του Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν. Η αρχή της αλληλοβοήθειας, πάνω στην οποία είχε στηρίξει το όραμά του για έναν κόσμο αντεξουσίας, ισότητας, δημιουργίας, ερχόταν σε αντίθεση με τις δαρβινικές θεωρίες, που είχαν αιματοκυλίσει τον κόσμο, και οι νέοι τις έβλεπαν με έντονο ενδιαφέρον.* Ο Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς αγάπησε τους νέους και απευθύνθηκε με πάθος ειδικά σε αυτούς. Μπορεί να ακολούθησε, μετά την άνθηση των δεκαετιών 1960-1980, και πάλι η ύφεση, και το όνομά του προσωρινά να πέρασε στα αζήτητα, αλλά είναι βέβαιο ότι η ιστορία δεν έχει τελειώσει μαζί του. Η ιστορία ποτέ δεν ξεχνά όσους πίστεψαν στον άνθρωπο, και ο Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς πίστεψε στον άνθρωπο, όπως λίγοι μέχρι σήμερα.
Γεννήθηκε πρίγκιπας, τίποτε δεν έλειψε στον μικρό Πιοτρ. Ο πατέρας του, πρίγκιπας Αλεξέι Πέτροβιτς, ήταν υψηλόβαθμος στρατιωτικός από μία από τις ευγενέστερες οικογένειες της Ρωσίας, απευθείας απόγονος των Ρούκιν, των προκατόχων των Ρομανόφ στον ρωσικό θρόνο. Η μητέρα του, Αικατερίνα Νικολάεβνα Σουλίμα, ήταν κόρη κοζάκου υψηλόβαθμου στρατιωτικού, με ιδιαίτερη κλίση στα γράμματα και τις τέχνες. Ο Πιοτρ, 27ος στη διαδοχή του τσαρικού θρόνου, ήταν το στερνοπούλι τους, το τέταρτο από τα παιδιά τους, και του πρόσφεραν ιδιαίτερη αγάπη και ενδιαφέρον, παρά την επιμονή του πατέρα του στην πειθαρχία εντός και εκτός οικίας. Το 1846 έχασε τη μητέρα του από φθίση. Ο Αλεξέι νυμφεύθηκε, σε δεύτερο γάμο, την Ελιζέτα Μάρκοβνα Κοραντίνο, μια σκληρή, αναίσθητη γυναίκα, το 1848. Η διαφυγή του μικρού Πιοτρ ήταν το διάβασμα και τα βιβλία. Η σχέση του με τον ρώσο δάσκαλό του –τα παιδιά των Κροπότκιν είχαν, κατά τα πρώτα τους χρόνια, δασκάλους στο σπίτι– Νικολάι Πέτροβιτς Σμιρνόφ, ξέφευγε από την απλή σχέση δασκάλου-μαθητή και μετατράπηκε σε μια θερμή φιλία. Ο Σμιρνόφ συζητούσε τις ριζοσπαστικές πολιτικές του πεποιθήσεις με τον Πιοτρ, ο οποίος αργότερα είπε ότι ουσιαστικά αρνήθηκε τον τίτλο ευγενείας του στα 12 του χρόνια. Οι δυο φίλοι μοιράζονταν το πάθος για τη γνώση και δεν σταμάτησαν να βλέπονται και να έχουν γεμάτες πάθος συζητήσεις και μετά το 1856, έτος κατά το οποίο ο Πιοτρ μπήκε στο Πρώτο Γυμνάσιο Μόσχας. Τα σχολείο δεν του άρεσε. «Διδάσκουν τα ωραιότερα πράγματα με τον πιο αδιάφορο τρόπο» είπε, αλλά παρ΄ όλα αυτά αποφοίτησε μεταξύ των πρώτων, με μεγαλύτερους βαθμούς στη γεωμετρία, στην ιστορία και τη γεωγραφία.
Τον Αύγουστο του 1857, ο Πιοτρ πήγε σε στρατιωτική σχολή. Το περιβάλλον δεν του ταίριαζε. Δεν κατόρθωσε να κάνει ούτε μια φιλία –οι συμμαθητές του ήταν διαφορετικοί από αυτόν, ήλπιζαν σε στρατιωτική καριέρα, η γνώση ήταν δευτερεύων παράγοντας στη ζωή τους. Ο Πιοτρ άρχισε να ανακαλύπτει νέα ενδιαφέροντα. ΄Εγραφε στον αδελφό του Αλέξανδρο ότι του τραβούσαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον η Πολιτική Οικονομία και η Στατιστική. Για να εξοικειωθεί καλύτερα με τη στατιστική, πραγματοποίησε μία στατιστική ανάλυση των προϊόντων που πωλούνται και αγοράζονται, και της διαμόρφωσης των τιμών τους στην αγορά του Νικόλσκοε, κοντά στη σχολή του. ΄Ηταν η πρώτη φορά που ήρθε σε επαφή με χωρικούς, αγρότες, τον απλό λαό της Ρωσίας, και η εμπειρία αυτή τον συγκλόνισε. Το 1861, οι αγρότες της Ρωσίας παύουν να είναι κολίγοι, απελευθερώνονται. Ο Πιοτρ θεώρησε ότι ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄, που προχώρησε στην ενέργεια αυτή, ήταν μέγας μεταρρυθμιστής.
Παρά την απέχθειά του για τη στρατιωτική σχολή, η αγάπη του για τη γνώση τον οδήγησε να ολοκληρώσει πρώτος μεταξύ όλων τις σπουδές του εκεί — αν και την τελευταία χρονιά είχε περάσει αρκετό καιρό στη φυλακή λόγω απείθαρχης συμπεριφοράς. Η θέση του μεταξύ των αποφοίτων, η αριστοκρατική του καταγωγή και ο θαυμασμός του για τον Τσάρο τον οδήγησαν στην αυλή, ως ακόλουθο του ίδιου του Αυτοκράτορα της Ρωσίας. Η εξέλιξη και η καριέρα του Πιοτρ προμηνυόταν λαμπρή. Ωστόσο, η επαφή του με την αυλή ήταν μοιραία για τη σχέση του με τον Τσάρο και την εξουσία. Η ακραία πολυτέλεια του παλατιού, η κραυγαλέα σπατάλη και η αδιαφορία του αυτοκρατορικού κύκλου για την κατάσταση στην οποία ζούσε ο λαός, του προκαλούσαν αηδία. Σκεφτόταν συνεχώς τους αγρότες του Νικόλσκοε και έχασε το σεβασμό του προς τον Νικόλαο. ΄Ηταν η εποχή που ο ίδιος άλλαξε το δρόμο της ζωής του. ΄Επαψε να τον ενδιαφέρει η καριέρα του υψηλόβαθμου αυλικού ευγενούς στρατιωτικού, και αποφάσισε να φύγει στη Σιβηρία, να ζήσει με τους απλούς ανθρώπους και να βοηθήσει στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των αγροτών.
Η γέννηση του Επαναστάτη
΄Εφτασε στην απέραντη και κρύα ρωσική περιοχή, μήνα Οκτώβριο, και τέθηκε υπό τις εντολές του στρατηγού Κουκέλ, ενός φιλελεύθερου, δυναμικού ανθρώπου που ήλπιζε, όπως κι ο Πιοτρ, στην ευρεία μεταρρύθμιση της Ρωσίας. Ο πρίγκιπας Κροπότκιν έμεινε στη Σιβηρία δέκα χρόνια και άφησε το στίγμα του σε όλες τις περιοχές από τις οποίες πέρασε. Αναλαμβάνοντας τη γραμματεία της Επιτροπής Μεταρρύθμισης των Φυλακών είδε και κατέγραψε την απάνθρωπη, άθλια ζωή των κρατουμένων. Οι προτάσεις του για τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης δεν έγιναν δεκτές, φυσικά. Εναντιώθηκε αυτόκλητα, το 1862, σε έναν βάναυσο αξιωματούχο, ο οποίος καταλήστευε και κακοποιούσε τους αγρότες της περιοχής του. Μετά τις καταγγελίες του Πιοτρ, ο αξιωματούχος απομακρύνθηκε από τη συγκεκριμένη περιοχή, και μετατέθηκε σε άλλη επαρχία, όπου του δόθηκε ανώτερη θέση. Το 1863 υποχρεώθηκε να αποχωριστεί τον Κουκέλ, ο οποίος καθαιρέθηκε διότι είχε βοηθήσει τον ιδεολογικό πατέρα του αναρχισμού, τον Μιχαήλ Μπακούνιν, να δραπετεύσει από τη Σιβηρία, και φερόταν με συμπάθεια και ανθρωπιά στους κρατουμένους. ΄Οταν του ανατέθηκε, το 1863, να συνοδεύσει 43 φορτηγίδες με αγαθά στον ποταμό Αμούρ, ήρθε σε άμεση επαφή με τους χωρικούς και τους εξόριστους στη Σιβηρία, συνειδητοποιώντας ότι άθελά του έπαιζε το ρόλο του φύλακα των σκλάβων: οι συνθήκες ήταν τραγικές, δεν υπήρχαν δικαιώματα, η κεντρική εξουσία αδιαφορούσε. Το 1864, ο Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν άρχισε να αρθρογραφεί στον σιβηρικό Τύπο καταγράφοντας την τραγική κατάσταση στην οποία ζούσαν οι άνθρωποι της απέραντης παγωμένης χώρας και καταφερόταν έμμεσα κατά της τσαρικής εξουσίας. Σκεφτόταν σοβαρά να παραιτηθεί.
Είδε σαν ευκαιρία απόδρασης την πρόταση για τη συμμετοχή του σε μια στρατιωτική γεωγραφική αποστολή στη Μαντζουρία. Αγαπούσε τη γεωγραφία και τον συγκινούσε η αποστολή. Τους δύο μήνες που πέρασε εκεί εργαζόταν σκληρά και απολάμβανε τη δουλειά του — κάτι που είχε πολύ καιρό να του συμβεί. Συνέχιζε να ασχολείται με τη γεωγραφία και μετά την επιστροφή του, και η δουλειά του ήταν τόσο καλή ώστε έγινε αμέσως γνωστός στην επιστημονική κοινότητα των γεωγράφων. Η γεωγραφία ήταν η προσωρινή του διαφυγή από τη σκληρή πραγματικότητα της πατρίδας του, που τον πλήγωνε. Ωστόσο, η πραγματικότητα αυτή τον κυνηγούσε. Η επίσκεψή του, το 1866, κατά τη διάρκεια γεωγραφικής αποστολής, στα χρυσωρυχεία Λένα τον σοκάρισε. Δεν περίμενε ότι θα έβρισκε ανθρώπους –συγκεκριμένα πολωνούς κρατούμενους– να ζουν και να εργάζονται σε συνθήκες αθλιότερες από αυτές που είχε αντικρίσει μέχρι τότε. Συνειδητοποίησε ότι «ο μόνος τρόπος για να αλλάξει η κατάσταση είναι η αλλαγή του οικονομικού συστήματος της χώρας». ΄Οταν, έπειτα από μία καταδικασμένη εξαρχής εξέγερση στα ορυχεία, απεστάλη ο στρατός εναντίον των εξαθλιωμένων Πολωνών και πέντε εργάτες των ορυχείων Λένα εκτελέστηκαν, εξεγέρθηκε. Αναζητούσε τη λύση, το νέο οικονομικό σύστημα, στα βιβλία, ερχόμενος σε επαφή με το έργο του Μιλ, του Ρενάν, του Χάινε και, το σημαντικότερο, του Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν.
Παραιτήθηκε από το στρατό και γύρισε, τον Απρίλιο του 1867, στην Πετρούπολη. Προσλήφθηκε στην Κεντρική Στατιστική Υπηρεσία, σε μια μάλλον διακοσμητική θέση για «πριγκιπόπουλα», και αφιέρωσε το χρόνο του στη γεωγραφική μελέτη, στο πλαίσιο της Γεωγραφικής Εταιρείας. ΄Ηταν ακόμη δέσμιος της καταγωγής του, αν και ήδη τα όνειρα και οι επιδιώξεις του άρχισαν να τον απομακρύνουν από αυτήν. «Απελευθερώθηκε» το 1871, με το θάνατο του πατέρα του, οπότε και παραιτήθηκε και από τη Στατιστική Υπηρεσία. Η Γεωγραφική Εταιρεία τού πρότεινε –προνόμιο σπάνιο για έναν τόσο νέο άνδρα– τη θέση του γραμματέα της, αλλά αρνήθηκε. Τον είχαν συγκλονίσει όσα είχε διαβάσει στις εφημερίδες για την Κομμούνα του Παρισιού. Αποφάσισε να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να μάθει όσα περισσότερα μπορούσε για το Ευρωπαϊκό Εργατικό Κίνημα. Πρώτος σταθμός του ήταν η Ελβετία, όπου εντάχθηκε αυθόρμητα στην τοπική Διεθνή των Εργατών και άρχισε να μελετά τα απαγορευμένα στη Ρωσία βιβλία των σοσιαλιστών φιλοσόφων. Ταξίδεψε σε ολόκληρη την Ελβετία, αναζητώντας απαντήσεις στα φιλοσοφικά του ερωτήματα από τους σημαντικότερους σοσιαλιστές της χώρας. Μετείχε στις συναντήσεις των Εργατών της Διεθνούς και επισκέφθηκε την Ομοσπονδία της Γιούρα** στο Νουσατέλ (Neuchatel). Ταξίδεψε στο Σονβιλιέ (Sonvilier) για να δει τον τρόπο που, χωρίς οργάνωση, εργάζονταν οι εργάτες –κυρίως ωρολογοποιοί– της Γιούρα, και εντυπωσιάστηκε από την επάρκεια των αγαθών που είχαν επιτύχει μέσω της αυτοδιαχείρισης. Οι εργάτες της Γιούρα τα είχαν καταφέρει εργαζόμενοι όποτε ήθελαν, όπως ήθελαν και χωρίς αφεντικά στο κεφάλι τους. Ο πρίγκιπας Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν είχε γίνει αναρχικός. Σκεφτόταν σοβαρά την ένταξή του στην κομμούνα της Γιούρα, αλλά τελικά κατάλαβε ότι τον παρέσυρε ο ενθουσιασμός του.
Στην παρανομία
Τον Μάιο επέστρεψε στη Ρωσία. Στις βαλίτσες του κουβαλούσε δεκάδες βιβλία, σοσιαλιστικού περιεχομένου, απαγορευμένα αυστηρότατα στην πατρίδα του. Εντάχθηκε, με την επιστροφή του, στον περίφημο Κύκλο Τσαϊκόφσκι.*** Ανέλαβε τη συγγραφή ορισμένων προκηρύξεων του Κύκλου, που είχαν ως σκοπό να φέρουν σε επαφή τις μεγάλες αγροτικές μάζες της Ρωσίας με τη σοσιαλιστική προοπτική. ΄Εγραφε απλά, κατανοητά για τον αγράμματο λαό, ώσπου η τσαρική εξουσία απαγόρευσε ως «ιδιαίτερα επιζήμιες» τις προκηρύξεις και ποινικοποίησε τη συγγραφή και διανομή τους. Ο Πιοτρ στράφηκε στην επιμόρφωση των αγροτών. Με το ψευδώνυμο «Μποροντίν» –πώς να πλησιάσει ένας πρίγκιπας τους χωριάτες;– και ντυμένος απλά, απολάμβανε τις συναντήσεις του με τον ρωσικό λαό, χαιρόταν τον αντίκτυπο των λόγων του στους εργάτες και τους αγρότες, και άρχισε να πιστεύει ότι ο καιρός της επανάστασης ήταν κοντά.
Το 1874, η αστυνομία βρήκε, υπογεγραμμένες από τον Π. Α. Κροπότκιν, προκηρύξεις στο δωμάτιο ενός φοιτητή, που ήταν μέλος του Κύκλου. Ο πρίγκιπας θεωρήθηκε εγκέφαλος του Κύκλου και συνελήφθη την ώρα που προσπαθούσε να εγκαταλείψει τη Ρωσία. Η αστυνομία ερεύνησε το σπίτι του, κατάσχοντας τα βιβλία και τα ημερολόγιά του ως ενοχοποιητικά στοιχεία. Φυλακίστηκε στο Φρούριο Πέτρου και Παύλου,**** την άθλια φυλακή την οποία, λίγα χρόνια πριν, είχε «τιμήσει» και ο Μπακούνιν με την παρουσία του. Στην υποχρεωτική απομόνωση, χωρίς άλλη επαφή πλην των δεσμοφυλάκων του, χωρίς το δικαίωμα να γράφει, μελετούσε αδιάκοπα: ιστορία, γεωγραφία, πολιτική οικονομία. Χάρη στη Γεωγραφική Εταιρεία είχε αποκτήσει και το δικαίωμα να γράφει, μετά τους πρώτους σκληρούς μήνες στη φυλακή. Το 1876 δημοσιεύτηκε η ολοκληρωθείσα στη φυλακή εξαίρετη εργασία του επί της εποχής των παγετώνων. Κατάφερε να έρθει σε επαφή με τους υπόλοιπους πολιτικούς κρατούμενους χρησιμοποιώντας μία πρωτόγονη μέθοδο χτυπημάτων-σημάτων τύπου Μορς.
Το 1876 μεταφέρθηκε στο Κρατητήριο της Πετρούπολης, καθώς πλησίαζε η δίκη του. ΄Επειτα από 21 μήνες στο κρύο υγρό κελί του Φρουρίου, η αλλαγή ήταν ευπρόσδεκτη. Ωστόσο, το νέο κελί του ήταν μόλις 1,5×1,5, και στους ρευματισμούς που τον «χτύπησαν» στο Φρούριο, προστέθηκαν οι ζαλάδες και η κλειστοφοβία. Είχε το δικαίωμα να δει τα αδέλφια και τους φίλους του. Η αδελφή του συνειδητοποίησε ότι ήταν αναγκαίο να βγει από τη φυλακή για λίγο και, χρησιμοποιώντας την επιρροή της οικογένειας, κατόρθωσε να μεταφερθεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Η μεταφορά σήμαινε για τον Πιοτρ μια καλή ευκαιρία να δραπετεύσει. Και δεν άφησε την ευκαιρία να πάει χαμένη. Με τη βοήθεια των συντρόφων του κατάφερε να δραπετεύσει και εγκατέλειψε τη Ρωσία για τη Φινλανδία, όπου τον περίμενε πλοίο για να τον μεταφέρει στην Αγγλία. Στο Λονδίνο συνάντησε επαναστάτες που τον γνώριζαν από την επίσκεψή του στη Γιούρα. Απέκτησε γρήγορα επαφές και άρχισε να γράφει για το περιοδικό της Ομοσπονδίας της Γιούρα, αλλά και για τις εφημερίδες Arbeiter Zeitung, L΄Avant-Garde, La Justice. Στη Γιούρα μετέβη το 1877.
«Μία έκρηξη είναι πιο αποτελεσματική από μία ψήφο»
Το Σεπτέμβριο εκείνου του χρόνου μετείχε στην τελευταία συνάντηση της Διεθνούς και ακολούθως στο Παγκόσμιο Σοσιαλιστικό Κογκρέσο στη Γάνδη, από το οποίο έφυγε εσπευσμένα για το Λονδίνο, καθώς έμαθε ότι τον αναζητούσαν οι αρχές. Από το Λονδίνο ξεκίνησε και πάλι για τη Γιούρα και το 1878 ανέπτυξε το πολιτικό πρόγραμμα της Ομοσπονδίας. Κήρυξε το τέλος του καπιταλισμού, τον κολεκτιβισμό, την κατάργηση του κράτους και τη βία ως μέσο ανατροπής της εξουσίας. Την επόμενη χρονιά πρόσθεσε σε αυτά και την άποψη ότι επ΄ ουδενί οι αναρχικοί δεν πρέπει να δημιουργήσουν κόμμα, το οποίο θέσει και φύσει αποτελούσε εξουσιαστική δομή. Η θέση του ενισχύθηκε τόσο ώστε, για πρώτη φορά, εξέφρασε τη διαφωνία του με τον Μπακούνιν –ο οποίος δεν ζούσε πια– στο θέμα των αμοιβών. Ο Μπακούνιν πίστευε ότι αυτές πρέπει να είναι ανάλογες με τον τύπο και το χρόνο εργασίας, ενώ ο Κροπότκιν πρότεινε την ισότιμη κατανομή των αγαθών σε όλα τα μέλη της κάθε κοινότητας, ανεξαρτήτως παραγωγικότητας. Οι θέσεις του και η στάση του τον είχαν φέρει στην πρωτοπορία του διεθνούς επαναστατικού κινήματος.
Στο Διεθνές Αναρχικό Κογκρέσο του Λονδίνου, το 1881, έγινε δεκτός ως διεθνούς βεληνεκούς επαναστάτης και οι παρεμβάσεις του, υπέρ της βίας ως τρόπου ανατροπής της καθεστηκυίας τάξης, έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό. Σε αυτή τη βάση, χαιρέτισε τη δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Β΄, ως πρόδρομο της επαναστατικής εξέγερσης, και οι ελβετικές αρχές, που ως τότε τον ανέχονταν, αποφάσισαν να τον απελάσουν. Ο Αλέξανδρος Γ΄ αποφάσισε να εκδώσει ένταλμα εκτέλεσης του Κροπότκιν, θεωρώντας τον ηθικό αυτουργό της δολοφονίας του προκατόχου του. Ο Κροπότκιν εγκατέλειψε το Λονδίνο για να επισκεφθεί για λίγο, όπως σχεδίαζε, τη Γαλλία. Οι γαλλικές αρχές δεν είδαν με καλό μάτι την παρουσία του εκεί, τον συνέλαβαν και τον καταδίκασαν σε πενταετή φυλάκιση, για τη συμμετοχή του στην τελευταία Διεθνή. Η Διεθνής είχε διαλυθεί από χρόνια — ήταν απλώς μια αφορμή για να τελειώνουν μαζί του. Από το 1876, που αποκήρυξε τον τίτλο ευγενείας του, θεωρήθηκε επίσημα ο διάδοχος του Μιχαήλ Μπακούνιν.
Ως το 1886 παρέμεινε στις γαλλικές φυλακές, διαβάζοντας, γράφοντας και δεχόμενος επισκέψεις της συζύγου του και του φίλου του και συνδέσμου του με τον έξω κόσμο, Ελιζέ Ρεκλίς. Η γαλλική κυβέρνηση τον απελευθέρωσε τον Ιανουάριο του 1886, και ο Πιοτρ επέστρεψε στην Αγγλία, την οποία εγκατέλειπε κατά καιρούς για να μιλήσει σε ομάδες εργατών ανά την Ευρώπη. Το 1897 επισκέφθηκε τον Καναδά και τις ΗΠΑ –στις οποίες ξαναπήγε το 1901–, όπου έδωσε σειρά διαλέξεων, αλλά απογοητεύτηκε από τη μικρή ανταπόκριση που βρήκε. Παράλληλα, εξέδιδε το ένα βιβλίο μετά το άλλο και έγραφε το ένα άρθρο μετά το άλλο. Η δεκαετία του 1890 ήταν η πιο παραγωγική συγγραφικά για τον Κροπότκιν.
΄Οσοι τον είχαν γνωρίσει εκείνα τα χρόνια, έκαναν λόγο για έναν υπέροχο άνδρα που «έμπαινε στο χώρο και τον γέμιζε φως». ΄Εναν άνθρωπο με χιούμορ, διάθεση για ζωή, δίψα και πάθος για την επανάσταση, με βαθύτατη μόρφωση και ακόμη πιο βαθιά αφοσίωση στους σκοπούς που είχε θέσει στη ζωή του.
Οι αρχές του νέου αιώνα, του 20ού, τον βρήκαν να επιστρέφει στις ρίζες του. Θεώρησε ότι οι συνθήκες στη Ρωσία ήταν ώριμες για την επανάσταση και το 1903 βοήθησε να εκδοθεί μια ρωσική αναρχική εφημερίδα. Ωστόσο, εγκατέλειψε την εφημερίδα ένα χρόνο αργότερα, απογοητευμένος από τη στάση της, υπέρ της ατομικής τρομοκρατίας.
Πώς δεν πρέπει να γίνεται μια επανάσταση
Η εξέγερση του 1905 στη Ρωσία τον χαροποίησε και γεμάτος όνειρα ξεκίνησε για να οργανώσει το αναρχικό κίνημα της πατρίδας του –από απόσταση– ώστε να προετοιμάσει τη συμμετοχή του στην επανάσταση που θα ακολουθούσε. Η αποτυχία της εξέγερσης τον οδήγησε να αναζητήσει τις αδυναμίες του διεθνούς επαναστατικού κινήματος, να εγκαταλείψει την αρθρογραφία και να στραφεί στη συγγραφή βιβλίων και μόνο. Θέλοντας να βρίσκεται πιο κοντά στην πατρίδα του, κατάφερε να πείσει τις ελβετικές αρχές να του επιτρέψουν την παραμονή στην Ελβετία. Το ξέσπασμα του Μεγάλου πολέμου τον βρήκε εκεί, να τάσσεται ανοιχτά κατά των Γερμανών. Χαρακτήριζε τους Γερμανούς «Στρατό των Ούννων που δεν σέβεται καμία αρχή του Ανθρώπου». Για τον Κροπότκιν «ο πόλεμος κατά της Γερμανίας, είναι πόλεμος κατά του κράτους».
Η πιο μεγάλη στιγμή της ζωής του ήρθε το Φεβρουάριο του 1917. Η επανάσταση που επαγγελόταν επί δεκαετίες ξέσπασε στην πατρίδα του και ήταν ολοφάνερο ότι αυτή τη φορά θα πετύχαινε. Προειδοποιώντας ότι «είναι σημαντικό όσο και η Επανάσταση, να χάσει η Γερμανία τον πόλεμο», ετοίμασε τις βαλίτσες του για την επιστροφή στο σπίτι. ΄Εφτασε στην Πετρούπολη στις 30 Μαΐου του 1917. Χιλιάδες πολίτες τον υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό. ΄Αρχισε αμέσως τη δουλειά. Πρότεινε και προώθησε την αυτό-οργάνωση των πολιτών της Πετρούπολης. Ως την επικράτηση των Μπολσεβίκων, που δεν έβλεπαν με καθόλου καλό μάτι τις απόψεις του Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν, εργαζόταν διαρκώς για την επαναστατική οργάνωση των μαζών. Η αποτυχία της οργάνωσης μιας αναρχοκομμουνιστικής κοινωνίας τον πλήγωσε. Παρά τις δεκάδες προσκλήσεις, αρνούνταν πια να μιλήσει δημόσια, αρνούνταν ακόμη και τις πανεπιστημιακές έδρες που του πρότειναν. Είχε κλείσει τα 75 του χρόνια, η υγεία του κατέρρεε, αλλά, παρ΄ ότι οι γιατροί του είχαν συστήσει να μεταβεί σε θερμότερα κλίματα για να συνέλθει, δεν έκανε τίποτα γι΄ αυτό. Είχε αποφασίσει να πεθάνει στη Ρωσία. Δεν ξεχνούσε, όμως, να κρίνει, ανοιχτά όπως έκανε με όλες τις εξουσίες, και τους Μπολσεβίκους: «Μας έδειξαν πώς δεν πρέπει να γίνεται μια επανάσταση». Και τόνιζε ότι «η Επανάσταση και οι Μάζες είναι ισχυρότερες από κάθε Κόμμα και κάθε κομματικό μηχανισμό». ΄Εκλεισε για πάντα τα μάτια του το Φεβρουάριο του 1921.
Τι πρέσβευε ο Κροπότκιν
Στόχος των θεωριών και της φιλοσοφίας του Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν ήταν η ωρίμανση των συνθηκών για τη δημιουργία της αναρχοκομμουνιστικής κοινωνίας, στηριγμένης στην αλληλοβοήθεια. Τόσο η παραγωγή όσο και τα αγαθά πρέπει να βρίσκονται –πίστευε– στα χέρια της κάθε κομμούνας, κάθε αυτό-οργανωμένης κοινότητας. Η ελεύθερη διανομή των αγαθών και η ελεύθερη παροχή των υπηρεσιών θα αντικαθιστούσαν την ιδιοκτησία –που, όπως είχε πει ο σύντροφός του, Προυντόν, είναι κλοπή– και θα καταργούσαν την οικονομική ανισότητα. Η αποκέντρωση της βιομηχανίας ήταν ένα αιτούμενο για τον Κροπότκιν, ώστε να λειτουργήσει το σύστημα που προτείνει. Η αρχή της αμοιβής θα αντικαθίστατο από την αρχή της ανάγκης με αποτέλεσμα ένα οικονομικό σύστημα στο οποίο αυτά που θα είχε ο καθένας θα ήταν ακριβώς αυτά που χρειαζόταν. Η αναρχοκομμουνιστική κοινωνία θα ήταν οργανωμένη σε κομμούνες, στις οποίες οι πολίτες θα εργάζονταν με βάση τις ικανότητες και δυνατότητές τους μέχρι την ηλικία των 50 ετών, ενώ παράλληλα θα επιμορφώνονταν διαρκώς, επί της εργασίας τους αλλά και επί των πνευματικών κατακτήσεων του ανθρώπου. Πρέσβευε επίσης την κατάργηση των φυλακών, που τις χαρακτήριζε «σχολεία του εγκλήματος», και την αντικατάστασή τους από την κατανόηση και την ηθική πίεση προς τους εγκληματούντες — κάτι που τα νομικά συστήματα θα ανακάλυπταν σχεδόν έναν αιώνα αργότερα. Μετά τον Κροπότκιν, κανείς δεν μπόρεσε να προσθέσει ή να αφαιρέσει κάτι, στη θεωρία της Αναρχικής Επανάστασης. ΄Ηταν ο τελευταίος μεγάλος αναρχικός στοχαστής.
———————
* Οι δαρβινιστές στήριζαν την άποψη ότι η ιστορική εξέλιξη περνά υποχρεωτικά από τον ανταγωνισμό και τον αγώνα για την επιβίωση, δηλ. στηρίζεται στην επικράτηση του ισχυροτέρου. Οι πιο διαβόητοι υποστηρικτές αυτής της θεωρίας ήταν οι Ναζί.
** Η Γιούρα είναι ορεινή περιοχή της Ελβετίας, που αποτέλεσε τον παράδεισο των Αναρχικών. Δημιουργήθηκε όταν ζήτησαν καταφύγιο στη μονίμως ουδέτερη Ελβετία, οι οπαδοί του Μαλατέστα, οι καταζητούμενοι της παρισινής κομμούνας και οι αυτοεξόριστοι ρώσοι επαναστάτες. Η επιβίωση των επαναστατών στηρίχθηκε στη βοήθεια που τους πρόσφεραν οι αυτοοργανωμένοι σε κομμούνες ωρολογοποιοί της περιοχής. Από τη Γιούρα πέρασαν, πέραν του Κροπότκιν, ο Μπακούνιν, ο Μαλατέστα και ο Ρεκλίς.
*** Ο Κύκλος Τσαϊκόφσκι είχε δημιουργηθεί από νεαρούς φοιτητές και εργάτες με στόχο τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών στη Ρωσία. Ο Κροπότκιν ήταν το γηραιότερο μέλος του Κύκλου.
**** Η «ρωσική Βαστίλη», ένα φρούριο που βρισκόταν απέναντι από το χειμερινό ανάκτορο των τσάρων και από το οποίο δεν είχε δραπετεύσει κανείς. Ο Μπακούνιν είχε φυλακιστεί εκεί επί έξι χρόνια και όταν βγήκε, το 1854, η υγεία του είχε καταστραφεί για πάντα.